Eski türkçe

Farklı anlamları için Eski Türkçe (anlam ayrımı) maddesine bakınız.
Eski Türkçe, Türk dillerinin birbirlerinden ayrılıp uzaklaşmadan önceki haline verilen isimdir. Bu dil Göktürkler, Uygurlar ve Karahanlılar devrinin bir bölümü (13.yüzyıla kadar) olmak üzere yaklaşık sekiz asırlık dönemi kapsar.
Çoğu Türk dilleri birbirlerine hala çok yakındır. Sadece bazıları, yani diğerlerinden daha erken ayrılıp izolasyonda kalmış olanları, mesela Çuvaşça, Dolganca, Yakutça, Halaç dili gibiler diğer Türk dillerine uzaktır.
Türk dilleri çok geniş bir alanda yaşayan insanların konuştuklari dillerdir. Aynı zamanda tarihi eskilere uzanır. Eski Türkçe’nin bugünküye göre birçok farklı yanı vardır:

• "edgü">"iyi". D harfi zamanla y harfine dönüşebilir. G harfi zaten y ile benzer bir harf g>ğ>y değişmesi olağan bir değişmedir.
  
• "bey" sözcüğü eskiden “beg” idi. Zamanla “beğ” oldu ve şimdi “bey”.
  
• D>y değişmesini ise şurada görebiliriz: kadgu>kayğu>kaygu>kaygı.
  
• edgü>eyyü>eyü>eyi>iyi.
  

Türkçe'nin en eski yazılı metni Orhun kitabelerinin en eski Türk konuşma dili olduğu söylenemez. Çünkü Hunlar döneminde de bir "Hun dili" vardı. Göktürk kitabe dilinin bu dilin evrim geçirmiş hâli olması muhtemeldir. Ayrıca Altın Elbiseli Adam'ın mezarı diye anılan M.Ö. 5. veya 6. yüzyıllara ait bir mezarda altından eşyaların içinde bulunan 26 harflik bir yazı bulunmuştur. Bu yazı da Göktürk alfabesine çok benzer bir alfabeyle yazılmıştır ve Türkçe'nin daha da eskilere dayandığının bir kanıtı niteliğindedir.

Ağızlar


Eski Türkçede ağız ayrılıkları ilk metinlerden beri raslanır. Yine de ağız ayrılıkları büyük sayılmazlar, bu nedenle Eski Türkçe bir bütün olarak görülebilir. İlk ayrılıklar Orhun yazıtlarında raslanmaya başlar. Örneğin birinci tekil kişi için Tonyukuk yazıtında beñ denirken Kültegin yazıtında meñ denmektedir. Yine, on erig sançtı (on kişiyi öldürdü) ve on eren sançtı (on kişiler öldürdü) aynı anlamda kullanılmıştır^[1].
Eski Türkçe ağızları iki dalda incelenir:
Göktürk ağzı Eski Türkçenin eski yazıları ve Run yazıtları bvu ağza girer.

Uygur ağzı


M.S. 835'tan sonrası Uygur ağzı olarak adlandırılır.


Türk dilinin belge ile takip edilebilen çağıdır. Bu dönem, Köktürk ve Uygur kağanlığı yıllarında verilen edebi-dil ürünlerini kapsar. Yaklaşık olarak M. VI-X. yüzyıllar içinde Moğolistan'ın kuzeyi ve Uygurların hakimiyet sahaları olan Doğu Türkistan ve Tarım bölgelerinde hakimiyet süren Türk soylu kavimlerin taşa ve kağıda iki ayrı alfabe ile yazdıkları metinler "Eski Türkçe" adı altında incelenmektedir.

“Eski Türkçe”, Köktürk ve Uygur dönemi olarak iki bölümde ele alınır. Türk dili, bu dört yüzyıl boyunca Ötüken ve Karakurum merkezli Köktürklerden kalan taşlar üzerine yazılmış metinler ile Tarım bölgesindeki Uygurlara ait yazmalarda karşımıza çıkmaktadır. Köktürkçe ile Uygurca arasında ses, yapı, sentaks ve kelime hazinesi bakımından farklılıklar karşımıza çıkmaktadır.

1. Köktürkçedeki birleşik ses /ny/ fonemi Uygur döneminde bölünmüştür. Bu sesin bölünmesine göre Uygurcada iki farklı diyalekt görülmeye başlanır:

a) n ağzı:

· Bu ağız, yalnızca Mani dinine ait metinlerde görülmektedir. Y ağzına göre daha bir çevrede kullanılmıştır.

· Köktürkçedeki /ny/ ile yazılan bazı kelimeler Uygur döneminde yalnızca /n/ ile yazılır olmuştur. kon <Kökt. koyn “koyun”; anıg <Kökt. anyıg “kötü”

· İlgi, yükleme ve vasıta hali, görülen geçmiş zaman, şahıs ve iyelik ekleri, bütün yardımcı ünlüler ve yapım eklerinin dar ünlüleri bu ağızda genişler:

kişineng “kişinin”, dintarag “dindarı”, temiren “demirle”, keltemiz “geldik”, unutalam “unutalım”

b) y ağzı:

· Bu ağız, Burkan dinine ait metinlerde görülür. Daha sonra genelleşerek Uygurların ortak yazı dili olmuştur.

· Köktürkçedeki /ny/ ile yazılan bazı kelimeler Uygur döneminde yalnızca /y/ ile yazılır olmuştur. koy <Kökt. koyn “koyun”; ayıg <Kökt. anyıg “kötü”

· İlgi, yükleme ve vasıta hali, görülen geçmiş zaman, şahıs ve iyelik ekleri, bütün yardımcı ünlüler ve yapım eklerinin dar ünlüleri bu ağızda Köktürkçe’de olduğu gibi dar ünlüyle devam eder.

kişining “kişinin”, dintarıg “dindarı”, temirin “demirle”, keltimiz “geldik”, unıtalım “unutalım”

2. Yapı bilgisi bakımından da birkaç fark vardır:

· Köktürkçede gelecek zaman eki –daçı/-deçi şeklindedir. Uygurca’da –daçı/-deçi yanında –gay/-gey şekli de görülmektedir.

· Köktürkçede erinç “şüphesiz” edatı kullanılır. Uygurcada bunun yerine aynı anlama erki vardır.

· Köktürkçede ulatı “ve, ile” bağlacı kullanılır. Uygurcada bununla aynı anlamdaki ulayı görülmektedir.

· Köktürkçede çokluk ekleri yerine ortaklık bildiren kelime ve ekler kullanılırken, Uygurcada –lar/-ler çokluk eki kullanılmaktadır.

· Köktürkçede çekimli fiilerde çokluk eki hemen hemen hiç kullanılmaz. Uygurcada ise çekimli fiillerde çokluk eki kullanılmaktadır.

2. Kelime hazinesindeki farklılıklar. Bu, daha çok yaşadıkları hayat tarzının doğurduğu bir neticedir. Köktürklerin kelime hazinesi devlet teşkilatı, savaş, göçebe hayatla ilgili kelimeler bulunur. Uygurlarda yerleşik hayata mensupluk bildiren şehircilik, tarım ve dini hayatla ilgili kelimeler daha çoktur.

3. Cümle yapısındaki farklılıklar:

• Köktürkçede yeknasak, katı ve sade bir cümle yapısı vardır. Uygurcada ise haraketli, değişebilen bir cümle yapısı dikkate çeker.
  
• Türkçenin esas kurallarından biri olan tamlayanın tamlanandan önce gelmesi ilkesi Uygurcada zaman zaman bozulduğu görülür. Bunun sebebi de Uygur edebiyatının esas itibarıyla tercüme bir edebiyat olmasıdır.
  
• Köktürkçede tek yargı bildiren yalın cümle yapısı vardır. Birleşik cümle hemen hemen hiç yoktur. Uygurcada ise (özellikle n ağzında) birleşik cümleye rastlanır.
  
• Köktürkçede isim uslubu, Uygurcada sıfat uslubu görülmektedir.