Anasayfa
Portal
Galeri
Arama
Kayıt Ol
Giriş yap
KÖKTÜRKÇE
Türkçenin grameri hakkında yeterince bilgi edinebildiğimiz en eski derli toplu metinler, II. Köktürk Kağanlığı zamanında (682-744) anıt olarak dikilmiş taşlarda bulunmaktadır.
Bu abidelerin en önemlileri Köktürkleri Çin hakimiyetinden kurtaran Kutlug (İlteriş) Kağan, kardeşi Kapgan Kagan ve Kutlug'un oğulları Bilge Kağan ve Köl Tigin ve onlara vezirlik yapmış büyük devlet ve siyaset adamı Boyla Baga Tarkan (Bilge Tonyukuk) adına dikilen taşlardır. Bu abidelerden Tonyukuk'a ait olan 725'ten sonra, Köl Tigin'e ait olan abide 732'de ve Bilge Kağan abidesi ise 735'te dikilmiştir. Bunlardan başka birçok irili ufaklı runik harfli abide de bulunmaktadır
KÖKTÜRK YAZITLARI VE ARAŞTIRILMA SÜREÇLERİ
Köktürkçeye ait metinler, VIII. yüzyıldan kalma bengü taşlardır. Bu, taşlar üzerine 38 harfli bir alfabe ile yazılmış olan tarihi-edebi-nutuk metinleri, 100 yıldan fazla bir zamandan beri Türkologlar tarafından çeşitli yönleriyle incelenmekte, araştırılmaktadır.
Köktürk (veya Orhon) abidelerin bulunuşu, Türk dili tarihinde büyük ufuklar açmıştır. Çin kaynakları çok eskiden bu abidelerin dikilişinden söz etmekteydi. Yine meşhur Moğol tarihçisi Cüveyni, Tarih-i Cihan-güşa adlı eserinde bunları bildirmekteydi. Ne var ki bu bilgilere rağmen, bilim dünyası, XVIII. yüzyıla kadar abidelerin varlığından habersiz kalmıştır.
Abideler hakkında ilk bilgi, Sibirya'da bitki örnekleri üzerinde çalışan botanik bilgini D. Messerschmidt'in 1721'de Yenisey Irmağı vadisinde bir yazılı taşa rastlamasıyla elde edilmiştir. 1721'de Poltava savaşında Ruslara esir düşen İsviçreli subay Ph. J. von Strahlenberg Sibirya'ya sürülmüş, 13 yıllık sürgün hayatı boyunca Messerschmidt'e yardımcı olarak incelemeler yapmış, 1722'de İsveç'e dönünce Sibirya'da gördüklerini yazıp 1730'da yayımlamış ve Yenisey'deki yazılı taşlardan da bahsetmiştir.
· Ph. J. von Strahlenberg, Das nord-und östliche Theil von Europa und Asia, Stockholm, 1730
Bu eserin yayımlanmasıyla ilim aleminin ilgisi Asya'daki bu bilinmeyen abidelere yöneldi. İnceleme amacıyla ilk heyetler 1887-1888'de Finlandiya'dan Sibirya'ya gönderilen Fin araştırma heyetleri idi. Fin heyetinin araştırmaları sonucunda Yenisey yazıtlarının kopyaları yayımlandı:
· Inscriptions de l'Iensissei, recueilles et puplies par la societe finlandaise d'Archologie, Helsingfors, 1889
Aynı yıl, Rus arkeolog N.M.Yadrintsev Moğolistan'da Orhon ırmağı kıyılarında aynı yazı ile yazılmış bunlardan daha büyük iki yazıt daha buldu Yazarın "Orhon Yazıtları" adı verilen bu yazıtlarla ilgili eseri 1890'da yayımlandı:
· N. M. Yadrintsev, Ancies carakteres traues sur des pierres et des ornements au bord de l'Orkhon, St. Petersburg, 1890
Bu kez, A. O. Heikel başkanlığında bir Fin heyeti Orhon ırmağı boylarına gitti. Bu gezi sonucunda Orhon abidelerinin kopyaları yayımlandı.
· Inscriptions de l'Iensissei, recueilles par l'expedition finnose 1890 et publies par la societe finno-uogrienne, Helsingfors 1892
Aynı yıl bu kez Rus bilim adamlarının Orhon yazıtları hakkında yaptıkları geziyi görmekteyiz. Bu heyet Radloff başkanlığında araştırma gezisi yapmış ve bu gezi sonucu şu eser yayımlanmıştır:
· Atlas der Altertümer der Mongolei, St. Petersburg, 1892-1893
Orhon yazıtlarının Finlandiya'da yayımlanan atlası bu taşlar üzerindeki Çince yazıtın okunabilen parçalarını ihtiva etmekteydi. Bu Çince metin, yazıtların hangi dilli olduğunu dolayısıyla hangi millete ait olduğunu tespit etmede yardımcı olabilirdi. Bu Çince yazıttan hareketle bu iki anıttan birinin 731'de ölen bir Türk prensine ait olduğu öğrenilmişti. Bu prensin Köl Tigin olduğu anlaşılınca yazıtların da II. Köktürk Kağanlığından kalma taşlar olduğu böylece anlaşılmış oldu.
15 Aralık 1893'te Danimarkalı bilim adamı Vilhelm Thomsen Kopenhag Bilimler Akademisi'nin toplantısında Orhun ve Yenisey yazıtlarındaki yazıyı çözdüğünü bilim dünyasına duyurdu. Bu rapor Danimarka Bilimler ve Edebiyat Bülteni'nde yayımlandı:
· V. Thomsen, "Dechifferement des Incriptions de l'Orkhon et de l'Ienissei, Notice Preliminaire", Bulletin der dänischen Akademie Copenhague, 1893, s. 285-299
Thomsen'in yazıları çözmesi Türkoloji dünyasında heyecan yarattı. W. Radloff daha 1894 Mart'ında Orhon yazıtları üzerinde hazırlayacağı eserin ilk kısmını yayımladı:
· W. Radloff, Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei, Erste Lieferung, St. Petersburg 1894
Bu eser, aceleyle hazırlanmış ve bundan kaynaklanan okuma ve açıklama hatalarının bulunduğu bir eserdir.
Thomsen, 1896'da Köl Tigin ve Bilge Kagan yazıtlarının yayımını yaptı:
· V. Thomsen, Inscriptions de l'Orkhan dechiffress, Helsingfors 1896
Orhon Yazıtlarının ilk mükemmel yayını bu çalışma olmuştur. İki kısımdan oluşan bu eserin birinci kısmında Runik yazısı ve yazım sistemi incelenmiş, ikinci kısımda ise iki yazıtın metni ve Fransızca tercümeleri verilmiştir.
Bundan sonra Finli J.G. Ramstedt, Köktürk harfli iki metin buldu ve yayımladı:
· J.G. Ramstedt, “Zwei uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei”, JSFOu, Helsingfors, 1913
Orhon Yazıtları ile ilgili Türkiye'de ilk yayın Necip Asım tarafından yapılmıştır.
· N. Asım, Orhun Abideleri, İst. 1340 (1924)
Bu eser, Radloff ve Thomsen'in eserlerinden faydalanılarak hazırlanmış, bu gün için yalnızca tarihî değeri olan bir çalışmadır.
Türkiye'de ikinci kez H. Namık Orkun tarafından yayımlandı:
· H. Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, I-IV (İst. 1936-1941)
Bu eserde Orkun, Thomsen'in eserini esas almış, Divanü Lügati't-Türk'ten faydalanarak, problemli bölümlere yeni yorumlar getirmiştir.
Orhon Yazıtlarının gramatik yönü ile ilgili ilk önemli çalışma A. von Gabain yapmıştır:
· A.von Gabain, Alttürkische Grammatik, Leipzig 1941
Gabain, eserinde Köktürk ve Uygur dönemi dil malzemesinin gramerini yapmıştır. Bu arada metin bölümünde Köl Tigin yazıtının metnini almıştır.
Yazıtlar, Rus Türkolog Malov tarafından da yayımlanmıştır:
· S. Y. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti, Moskva, 1951
Malov, bu eserinde Köl Tigin ve Tonyukuk anıtlarının orijinal metinlerini ve Rusça çevirilerini vermiştir. Thomsen ve Radloff'tan faydalanmıştır.
Orhon Yazıtlarının grameri yine bu alanın yılmaz araştırıcıları Thomsen ve Radloff tarafından yapılmıştır. Özellikle Bilge Kağan ve Köl Tigin yazıtlarının Radloff tarafından yapılan grameri ciddi bir çalışmadır:
· W. Radloff, "Grammatische Skizze der Alttürkischen Sprache" Neue Folge, St. Petersburg, 1897, s. 1-129
Bundan sonra Eski Türkçe araştırmaları bir anlamda Orhun Yazıtları esas alınarak yapılmaya başlandı. Eski Türkçe ile ilgili problemler, Orhun Yazıtlarındaki şekillere dayanılarak çözüme kavuşturulmaya çalışılmıştır.
1936'da Kaare Grønbech'in Türkçenin genel yapısı ile ilgili doktora çalışması yayımlandı. Eserde Türkçenin birçok temel meselesi tartışılmış ve belli noktalar açıklığa kavuşturulmuştur.
· Kaare Grønbech, Türkische Sprachbau, Kopenhagen 1936
Talat Tekin 1968'de beş runik harfli metni (Köl Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin, Köl İç Çor) esas alarak Orhun Türkçesinin grameri üzerine önemli bir çalışma yaptı.
· Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana Uni. 1968
(Çalışmanın Bilge Kagan ve Köl Tigin bölümü 1988'de Türkiye'de Orhon Yazıtları adıyla, Tonyuyuk ise Tunyukuk Yazıtı adıyla 1994'te yayımlandı)
1970'te Muharrem Ergin, Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları üzerine bir çalışma yaptı. Eserde transkripsiyonlu metin, tercüme, orijinal metin ve sözlük bulunmaktadır.
· Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İst. 1970
1980'de Sovyet Türkologlarından A. N. Kononov'un bütün runik harfli eserlerin dilini inceleyen grameri yayımlandı
· A.N. Kononov, Grammatika Yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov, Leningrad 1980, 255 s.
Tonyukuk Yazıtı hakkında son çalışma Macar Türkolog Volker Rybatzki’ye aittir:
· Volker. Rybatzki, Die Toñuquq-Inschrift, Studia uralo-altaica 40, Szeged 1997, 125 s.
Bu dönemle ilgili son olarak Marcel Erdal’ın bir değerlendirmesini görmekteyiz.
- Marcel Erdal, “Old Turkic”, The Turkic Languages, (Edited: By Lars Johanson and Éva Á. Csató), Routledge London, 1998, s. 138-158
* * *
Bugün bilim dünyasınca tanınan 13 Köktürk bengü taşı bulunmaktadır.
1. Bugut (Mahan Kagan) (Soğdca) (719-720)
2. Çoyrın (687-692)
3. Hoytu Tamir (717-720)
4. Ongin (Işbara Tamgan Tarkan) (719-720)
5. İhe Hoşutu (Köl İç Çor) (723-725)
6. İhe Aşete (Altun Tamgan Tarkan) (724)
7. Bayan Çokto (Boyla Baga Tarkan, Tonyukuk) (724-726)
8. Birinci Orhon (Köl Tigin) (21 Ağustos 732)
9. İkinci Orhon (Bilge Kagan) (22 Haziran 735)
10. Nalayha (730?)
11. İhe Nur (?)
12. Hangiday (?)
13. Talas (?)
